“H ΖΩΓΡΑΦIKH TΩN ΣΠITIΩN ΤΟΥ ZAΓOPIOY” μια ιστορική και πολιτισμική προσέγγιση του απόφοιτου της Ζωσιμαίας Σχολής Στέφανου Τσιόδουλου.

H ΖΩΓΡΑΦIKH TΩN ΣΠITIΩN ΤΟΥ ZAΓOPIOY
Τέλη 18ου – 20ου αιώνα
Ιστορική και πολιτισμική προσέγγιση
Στέφανος Τσιόδουλος
Έκδοση Ριζαρείου Ιδρύματος

Οντάς από την οικία Στεργιάδη στο χωριό Δίκορφο.

(Το κείμενο είναι από το κεφάλαιο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ του βιβλίου)

Οικία Σταμάτη, Αρίστη.

Από τα μέσα του 18ου αιώνα, σειρά ευνοϊκών για τον Ελληνισμό συγκυ­ριών επέτρεψε την οικονομική άνοδο μεγάλου τμήματος του πληθυ­σμού και τη δημιουργία μιας υποτυπώδους αστικής (μεταπρατικής) «τά­ξης», η οποία υιοθέτησε, είναι γεγονός, πολλά στοιχεία και έξεις από τον τρόπο ζωής του κυρίαρχου Οθωμανού. Παράλληλα, η άμεση επαφή με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, απότοκη της έντονης κινητικότητας των Ελλήνων εμπόρων προς τις ευρωπαϊκές χώρες, διαμόρφωσε ένα δεκτικό κλίμα στις νεοτερικές νοοτροπίες.

Η πρόσληψη των ιδεών του 18ου αιώνα και η αποδοχή των νέων αντι­λήψεων για τη διακόσμηση του σπιτιού, κατ’ αρχήν από τα εύπορα στρώ­ματα του πληθυσμού, φανερώνει ότι η κοινωνία όχι μόνο ήταν επιδεκτική στις αλλαγές, αλλά επιχειρούσε και την πραγμάτωση τους. Οι εκδηλώσεις αυτές έγιναν πυκνότερες κατά τον όψιμο 18ο και στις αρχές του 19ου αιώνα.

Στις συγκεκριμένες κοινωνικές και ιστορικές πραγματικότητες του 18ου και 19ου αιώνα, το Ζαγόρι αναδείχθηκε σε προνομιακό χώρο κοινωνικής και πολιτισμικής επένδυσης: οι ισχυρές κοινωνικές ομάδες δαπανούσαν σημα­ντικά οικονομικά κεφάλαια, τόσο στον δημόσιο χώρο, στο πλαίσιο της αγαθο­εργίας, όσο και στον ιδιωτικό. Σε επίπεδο κοινωνικής σύνθεσης, οι ομάδες αυ­τές προέρχονταν κυρίως από τις τάξεις των εμπόρων. Ο πλούτος, λοιπόν, που εισέρρεε στον γενέθλιο τόπο οφειλόταν στο εμπόριο μεγάλων αποστάσεων και είχε επιπτώσεις στις κοινωνικές συμπεριφορές. Παραδοσιακοί τόποι μετανά­στευσης ήταν η Κωνσταντινούπολη και η Μολδοβλαχία, αλλά από την τελευ­ταία δεκαετία του 19ου αιώνα, το μεταναστευτικό ρεύμα θα κινηθεί επίσης προς την Αίγυπτο και την Αμερική. Σε αυτή τη νέα οικονομική και κοινωνική δυναμική, οι αναδυόμενοι πλούσιοι έμποροι, εκφραζόμενοι συμβολικά στη γε­νέτειρα τους, επιδόθηκαν στην ανέγερση μεγαλόπρεπων κατοικιών, ακολου­θώντας τοπικές στρατηγικές επένδυσης και προβολής του οικονομικού κεφα­λαίου τους. Επρόκειτο κυρίως για δαπάνες κύρους και κοινωνικού γοήτρου, ενώ οι ίδιες επιδεικτικές ανάγκες επέβαλλαν και τη ζωγραφική διακόσμηση των εσωτερικών επιφανειών αυτών των κατοικιών. Ο ζωγραφικός διάκοσμος, λοιπόν, στοιχειοθετούσε μία ετερότητα και τελικά μία ταυτότητα.

Άνω αριστερά: Οικία Κανίκη, Άνω Πεδινά. Κάτω αριστερά: Οικία Ιακωβάκη, μαντζάτο, Κάτω Πεδινά. Δεξιά: Οικία Τσοφόπουλου, οροφή, Δίλοφο.

Από την άλλη μεριά, οι ζωγράφοι που αναλάμβαναν να διακοσμήσουν τα σπίτια των πλούσιων Ζαγορίσιων κινούνταν μέσα στα όρια και τις δε­σμεύσεις της παραδοσιακής κοινωνίας, η οποία, όμως, άρχιζε να δείχνει σημάδια ανανέωσης, κάνοντας ανοίγματα προς τη Δύση. Σύμφωνα με επι­γραφικά τεκμήρια, οι ζωγράφοι αυτοί κατάγονταν από το χωριό Χιονιάδες του νομού Ιωαννίνων και οι υποτυπώδεις επαγγελματικές τους συσσωμα­τώσεις συγκροτούνταν με βάση τον δεσμό συγγένειας μεταξύ των μελών που απάρτιζαν την ομάδα. Και πάλι σύμφωνα με τα ίδια επιγραφικά τεκ­μήρια σε σπίτια, αλλά και σε εκκλησίες της περιοχής, οι Χιονιαδίτες δρα­στηριοποιούνταν επαγγελματικά στο Ζαγόρι από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα. Οι διακοσμήσεις των σπιτιών οι οποίες ανάγονται στον όψιμο 18ο και στις αρχές του 19ου αιώνα δεν πρέπει να έγιναν από Χιονιαδίτες. Το πιθανότερο είναι ότι οι διακοσμήσεις αυτές πραγματοποιήθηκαν από Καπεσοβίτες ζωγράφους, αφού τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο οι Καπεσοβίτες ζωγράφοι αναλάμβαναν την ιστόρηση των περισσότερων εκκλη­σιών στο Ζαγόρι.

Άνω αριστερά: Οικία Νικοθέου, μαντζάτο, Νεγάδες. Κάτω αριστερά: Οικία Κυπάρισσου, οντάς Σκαμνέλι. Άνω δεξιά: Οικία Κυπάρισσου, οντάς Σκαμνέλι. Κάτω δεξιά: Οικία Θεοδοσίου, οντάς Σκαμνέλι.

Παρ’ όλα τα ανοίγματα, ωστόσο, προς τις νέες ιδέες και τα πολιτισμικά προϊόντα που έρχονταν από την Ευρώπη, η κοινωνία παρέμενε στις δομές της βαθύτατα παραδοσιακή: μπορεί το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο να εν­θάρρυνε ως καινοτομία την υιοθέτηση κάποιων ξένων προτύπων στον ζω­γραφικό διάκοσμο, συγχρόνως όμως αποθάρρυνε την οικειοποίηση άλλων, από την ανάγκη συμμόρφωσης με την παράδοση. Με βάση την επιτόπια έρευνα και την καταγραφή του συνόλου των διακοσμημένων σπιτιών του Ζαγορίου, διαπιστώσαμε ότι αρκετά εικονογραφικά θέματα προέρχονται, βέ­βαια, από το αποθεματικό υλικό της πολιτισμικής παράδοσης, αλλά ότι οι ζωγράφοι οικειοποιούνταν και νέα θέματα, τα οποία, με τον τρόπο τους, προσδιόριζαν τις αντοχές και τις ελαστικότητες της παραδοσιακής κοινωνίας.

Οικία Κουφολώτα, χειμωνιάτικος οντάς, Καπέσοβο.

Η επιτόπια και αρχειακή έρευνα επέτρεψε τον εντοπισμό, την καταγραφή και τη μελέτη 104 σπιτιών, τα περισσότερα από τα οποία φέρουν έως τις ημέρες μας ζωγραφικό διάκοσμο. Το μεγαλύτερο ποσοστό των διακοσμη­μένων σπιτιών συγκεντρώνεται στο Κεντρικό Ζαγόρι, ενώ, αντίθετα, στη γε­ωγραφική περιφέρεια του Ζαγορίου δεν εντοπίζονται οικισμοί με διακο­σμημένα σπίτια. Αυτή η πραγματικότητα οφείλεται στην οικονομική καχεξία των οικισμών της περιφέρειας, καθώς και στην πολιτισμική επιμειξία που οι οικισμοί αυτοί είχαν υποστεί με τις όμορες περιοχές. Όταν οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες μεταβλήθηκαν, η οργάνωση του χώρου αναπρο­σαρμόστηκε. Η μετατόπιση, κατά τον όψιμο 19ο αιώνα, της διακοσμητικής δραστηριότητας σε νέες κοινότητες της περιοχής του Ζαγορίου αποτυπώνει την οικονομική και κοινωνική άνθηση αυτών των κοινοτήτων, εκφράζοντας ακριβώς την αναπροσαρμογή στον γεωγραφικό χώρο.

Η ζωγραφική αυτή κίνηση, ενταγμένη σε μία ευρύτερη διακοσμητική δραστηριότητα μέσα στο πλαίσιο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, προσδιο­ρίζεται από μια τάση υπέρβασης του τοπικού. Όπως έχει διατυπωθεί από πολλούς μελετητές, στους κόλπους της οθωμανικής αυτοκρατορίας διαμορ­φώθηκε μια «κοινή» εικαστική γλώσσα, στην οποία οι ευρωπαϊκές επιλογές συνδυάστηκαν με στοιχεία της οθωμανικής διακοσμητικής παράδοσης. Αυτό το μεικτό διακοσμητικό σύστημα, ενιαίο στα εδάφη των Βαλκανίων και της Μικρός Ασίας, επιβλήθηκε ανεξάρτητα από την εθνικότητα των χρηστών του και εξέφραζε τις ροπές της ανερχόμενης αστικής τάξης. Το καταγεγραμμένο εικαστικό υλικό από την περιοχή του Ζαγορίου επιτρέπει τη διαπίστωση ότι η ζωγραφική της περιοχής αυτής αποτελεί μέρος της ευρύτερης «κοινής» ει­καστικής έκφρασης.

Αριστερά: Οικία Μπρούζου, οντάς, Καπέσοβο. Δεξιά: Οικία Σεμιτέλου, Μονοδέντρι.

Τα νεότερα εικονογραφικά θέματα ενσωματώθηκαν, με το πέρασμα του χρόνου, στον ζωγραφικό διάκοσμο, καταδεικνύοντας ότι αυτή η μορφή ει­καστικής έκφρασης πετύχαινε την επικοινωνία, ενώ, παράλληλα, λειτουρ­γούσε ως συντελεστής διάδοσης ιδεών. Στο πλαίσιο αυτό, οι ζωγραφικές αναπαραστάσεις πόλεων υποδήλωναν αναπαραγωγές συγκεκριμένων ιδεο­λογικών σχημάτων. Η παράσταση της Κωνσταντινούπολης κυριάρχησε στα διακοσμητικά σύνολα των βαλκανικών αρχοντικών, σε ένα ανάπτυγμα εκατό περίπου χρόνων (1750-1850), γεγονός που σχετίζεται με τη λειτουργία της ίδιας της Πόλης ως πολιτικού, διοικητικού, οικονομικού, εμπορικού και θρησκευτικού κέντρου όλων των υπηκόων της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στο Ζαγόρι, η παράσταση αυτή διατήρησε τη θεματολογική της υπεροχή πε­ρίπου έως τα μέσα του 19ου αιώνα. Με τη δημιουργία του νεοσύστατου ελ­ληνικού κράτους, ως πολιτικό και οικονομικό κέντρο της χώρας διαμορφώ­θηκε η Αθήνα και έτσι ο ιδεολογικός προσανατολισμός των αλύτρωτων πε­ριοχών προς την πρωτεύουσα πλέον του ελληνικού κράτους είχε το διακο­σμητικό ισοδύναμο του στην αντίστοιχη προτίμηση σε θέματα εμπνευσμένα από την πόλη της Αθήνας και την ελληνική αρχαιότητα. Αυτό συνέβη κατε­ξοχήν στο Ζαγόρι. Θα πρέπει ασφαλώς εδώ να σημειωθεί ότι οι παραστάσεις ιεραρχούνταν ανάλογα με τη θέση που καταλάμβαναν στις επιφάνειες των τοίχων και ότι την κύρια θέση είχε η σημαντικότερη παράσταση, που ήταν φορέας συγκεκριμένων ιδεολογικών και πολιτισμικών αναζητήσεων.

Οικία Μπρούζου, οντάς, Καπέσοβο.

Ακόμη, οι νέες επιστημονικές ανακαλύψεις, που έρχονταν από την Ευ­ρώπη, φορείς και αυτές νέων ιδεών, αποτυπώνονταν στις ζωγραφικές δια­κοσμήσεις των σπιτιών. Για παράδειγμα, κατά το τρίτο τέταρτο του 19ου αι­ώνα, ο ζωγραφικός διάκοσμος σε σπίτι του Ζαγορίου περιελάμβανε παρά­σταση του ηλιοκεντρικού συστήματος, απεικόνιση του οποίου είχε γίνει ήδη μία πεντηκονταετία πριν, στο σεράι του Μουχτάρ πασά στην πόλη των Ιω­αννίνων. Η ζωγραφική απόδοση του στο συγκεκριμένο σπίτι είχε ως πρό­τυπο κάποια χαλκογραφία. Ωστόσο, μπορεί να ειπωθεί ότι τα πενήντα χρό­νια που μεσολαβούν ανάμεσα στις δύο ζωγραφικές απεικονίσεις υποδηλώ­νουν παράλληλα και τις αδράνειες της συντηρητικής κοινωνίας.

Η διάδοση ιδεών εκφράζεται πολύ καλά και μέσα από τις απεικονίσεις της μορφής του Ναπολέοντα σε τρία σπίτια του Ζαγορίου. Οι απεικονίσεις αυτές παραπέμπουν σε συγκεκριμένες ιδεολογικές στάσεις των υπόδουλων Ελλήνων. Επίσης, σε τοιχογραφία σε σπίτι του Ζαγορίου, εντοπίστηκαν δύο παραστάσεις που αντιγράφουν αντίστοιχα θέματα από τη Χάρτα της Ελλά­δος του Ρήγα, έργο με βαθιά ιδεολογική φόρτιση, που αντανακλά τις αρχές της Γαλλικής επανάστασης.

Οικία Κοκομέλως, οντάς, Κήποι.

Η ζωγραφική διακόσμηση, που την κοινωνική και πολιτισμική λειτουρ­γία της στην εποχή της διαπιστώσαμε και αναλύσαμε σε αυτή τη μελέτη, συ­νεχίζει να είναι δραστική και στο παρόν. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της επιτόπιας έρευνας που πραγματοποιήσαμε, οι διάφορες κοινωνικές ομάδες προσλαμβάνουν και δίνουν διαφορετικά περιεχόμενα και νοήματα σε αυτήν την πολιτισμική δραστηριότητα. Για πολλούς από τους μόνιμους κατοίκους, οι τοιχογραφίες ανακαλούν στη μνήμη ένα παρελθόν που το έχουν συνδέσει με τη δική τους στέρηση. Ο τρόπος αυτός πρόσληψης, αλλά και η άγνοια, οδήγησαν μερίδα των κατοίκων στην αδιαφορία για την τύχη των διακο­σμητικών συνόλων. Οι περισσότεροι, όμως, κάτοικοι σήμερα, αποκωδικο­ποιώντας τον ζωγραφικό διάκοσμο με εντελώς διαφορετικό τρόπο, τον θε­ωρούν μέρος της τοπικής πολιτισμικής κληρονομιάς, την οποία αποδέχο­νται ως συντελεστή συγκρότησης της ταυτότητας του παρόντος. Επομένως, η ζωγραφική αυτή αποκτά χαρακτήρα υλικής μνήμης και, ως συμβολική πλέον μορφή, νοηματοδοτεί συμπεριφορές του παρόντος.

Το άρθρο είχε δημοσιευθεί στο 32ο τεύχος του περιοδικού ΖΩΣΙΜΑΔΕΣ.

Ο Στέφανος Τσιόδουλος είναι απόφοιτος της Ζωσιμαίας Σχολής της τάξης που αποφοίτησε το 1985. Είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο τμήμα Εικαστικών Τεχνών και Επιστημών της Τέχνης της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Για το βιβλίο του αυτό ο Στέφανος Τσιόδουλος βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών στις 29 Δεκεμβρίου 2011.