“H συμβολή των απόδημων Ζαγορίσιων στην εθνική αφύπνιση του Ελληνισμού και στην Επανάσταση του 1821” του Στέφανου Τσιόδουλου.

Παρά το γεγονός ότι οι Ζαγορίσιοι δεν είχαν πολεμική παράδοση, οπότε η συμμετοχή τους στις ένοπλες αναμετρήσεις κατά τη διάρκεια του Αγώνα ήταν μειωμένη, η προσφορά τους στην εθνική υπόθεση ήταν μέγιστη, διότι προετοίμασαν ιδεολογικά τον Αγώνα.

Το Ζαγόρι είναι μια ορεινή περιοχή, η οποία αναπτύσσεται βόρεια-βορειοανατολικά των Ιωαννίνων. Το προνομιακό καθεστώς, το οποίο απολάμβαναν τα 46 χωριά του κατά τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, ευεργέτησε πολλαπλώς την περιοχή. Από τα μέσα του 17ου αιώνα παρατηρείται μεταναστευτική κίνηση, η οποία θα εκλάβει μεγάλες διαστάσεις από το δεύτερο μισό του επόμενου αιώνα. Η πλειοψηφία των Ζαγορίσιων μετανάστευε στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες.

Γενικότερα, τον 18ο αιώνα παρατηρείται για τον ελληνισμό ραγδαία οικονομική και πολιτισμική ανάπτυξη. Έλληνες Οθωμανοί υπήκοοι ανέπτυξαν εμπορικές επαφές με την κεντρική και ανατολική Ευρώπη, γεγονός που τους απέφερε σημαντικά οικονομικά κεφάλαια. Πράγματι, στις χώρες υποδοχής στην Ευρώπη, οι απόδημοι ίδρυσαν εμπορικές εταιρείες, με αποτέλεσμα η εμπορική ελληνική τάξη να ελέγχει σημαντικό μέρος του εισαγωγικού και εξαγωγικού εμπορίου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γράφει για τους Ζαγορίσιους ο Φραγκίσκος Πουκεβίλ, Γάλλος πρόξενος στα Γιάννινα κατά το χρονικό διάστημα 1806-1816: «Οι Ζαγορίσιοι είναι γενικά φίλεργοι, δραστήριοι και αφοσιωμένοι στο κερδοσκοπικό εμπόριο. Συναντάμε πλούσιους έμπορους στο Καπέσοβο και στη Βεΐτζα, που έχουν εμπορικούς οίκους στη Βιέννη, στη Μόσχα, στη Μπρατισλάβα, στη Λειψία και στο Άμστερνταμ. Οι περισσότεροι από τους εμπόρους αυτούς έχουν τις καταθέσεις τους στη Γερμανία· εκείνοι που είναι εγκατεστημένοι στη Ρωσία και στις επαρχίες της Μολδαβίας και της Βλαχίας ασχολούνται με το εμπόριο των γουναρικών. Όλοι, τέλος, ξενιτεύονται για να φέρουν στα βουνά τους τα προϊόντα των οικονομιών τους· γιατί η μεγαλύτερη ευτυχία γι’ αυτούς είναι να ενώσουν τα θνητά σκηνώματά τους με τη στάχτη των πατέρων τους».

Όπως είναι γνωστό, η πνευματική άνθιση του Ελληνισμού στα προεπαναστατικά χρόνια οφειλόταν, εν πολλοίς, στο εμπόριο. Και γνωρίζουμε όλοι μας πολύ καλά τον βαθμό της ευεργετικής επίδρασης της παιδείας στην καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης. Την υλική ευημερία, εξαιτίας του εμπορίου, ακολούθησε η πνευματική ανάπτυξη και η εθνική εξέγερση.

Η επαφή των Ζαγορίσιων και γενικά των Ελλήνων εμπόρων με τα ιδεολογικά ρεύματα της Ευρώπης συνέβαλλαν στη συνείδηση ότι ο Ελληνισμός εντασσόταν στη μεγάλη οικογένεια των ευρωπαϊκών λαών. Εξάλλου, από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα, οι φιλελεύθερες ιδέες του Διαφωτισμού διαπότιζαν μερίδα ευαίσθητων Ελλήνων αποδήμων και συντελούσαν στην προετοιμασία της απελευθερωτικής κίνησης. Το Ζαγόρι διέθετε τους ευαίσθητους δέκτες των νέων εξελίξεων.

Στις χώρες υποδοχής, οι Ζαγορίσιοι αφομοίωναν το νεωτερικό πολιτισμικό περιβάλλον και τις πνευματικές επιτεύξεις της Ευρώπης. Ευαισθητοποιημένοι πλέον σε θέματα παιδείας, μεριμνούσαν για τη μόρφωση των συμπατριωτών τους και ίδρυαν στην πατρίδα τους σχολεία. Τα σχολεία αυτά εισήγαγαν στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο τη νεωτερική Δυτική σκέψη. Βρισκόμαστε στην εποχή του νεοελληνικού Διαφωτισμού και της πνευματικής άνθισης του ελληνισμού. Οι ιδεολογικές αυτές ζυμώσεις καλλιέργησαν, με τη σειρά τους, την εθνική ιδέα, η οποία θα οδηγήσει στην Επανάσταση του 1821. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι σημαίνοντες Ζαγορίσιοι απόδημοι, όπως ο Νεόφυτος Δούκας, ο Χριστόδουλος Κλωνάρης, ο Αναστάσιος Κόνιαρης, ο Κωνσταντίνος Μαρίνογλου, ο Νικόλαος Πολυαίνης και ο Μάνθος Ριζάρης, είχαν ενταχθεί στους κόλπους της Φιλικής εταιρείας και υπηρέτησαν με τον καλύτερο τρόπο την εθνική υπόθεση.

Στη συνέχεια, θα σταθώ σε κάποια τεκμήρια του υλικού πολιτισμού του Ζαγορίου, στα οποία αποτυπώνεται ο μεγάλος αντίκτυπος των φιλελεύθερων ιδεών που οδήγησαν στην εθνική αφύπνιση. Συγκεκριμένα, θα αναφερθώ σε κοσμικές τοιχογραφίες αρχοντικών του Ζαγορίου, η θεματολογία των οποίων συνδέεται με τους πόθους και τις προσδοκίες των υπόδουλων για ελευθερία[1]. Πριν όμως μιλήσω για τις συγκεκριμένες τοιχογραφίες, θα αναφερθώ εν τάχει στη συνήθεια της εποχής να διακοσμούνται με ζωγραφικό διάκοσμο οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων των αρχοντικών.

Στις προοδευτικές διαφοροποιήσεις της οικονομίας και κοινωνίας του 18ου αιώνα που ήδη επισημάναμε, προσγράφεται η δημιουργία νέων τύπων σπιτιών στο Ζαγόρι, τα οποία πλέον ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις που υπαγόρευε ο νέος πλούτος και η επαφή με το δυτικό τρόπο ζωής. Όπως είναι αναμενόμενο, η δεξίωση του νέου πλούτου επέφερε διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό της κατοικίας και στη διακόσμηση. Τα σπίτια των πλούσιων εμπόρων διακοσμούνταν πλέον με ζωγραφικό διάκοσμο, ο οποίος αναπτυσσόταν στις εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων, κυρίως των επίσημων δωματίων (οντάδων).

Στις τοιχογραφίες των αρχοντικών αποτυπώνονταν διαχρονικά θέματα της λαϊκής εικαστικής τέχνης, τα οποία εμπεριείχαν ποικίλους συμβολισμούς. Παράλληλα, και κυρίως από τον 19ο αιώνα, η θεματολογία άρχισε να διευρύνεται με νέα θέματα, τα οποία αντικατόπτριζαν τις ιδεολογικές κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβολές που συνέβαιναν στις κοινωνίες της Βόρειας Ελλάδας.

Έρχομαι τώρα στο θέμα των συγκεκριμένων τοιχογραφιών. Η απεικόνιση του Ναπολέοντα και μοτίβα εμπνευσμένα από τη Χάρτα του Ρήγα είναι τα ζητήματα που θα με απασχολήσουν.

Κατά τον όψιμο 18ο αι., παράλληλα με την ιδεολογική σύμπλευση των λογίων Ελλήνων με τον Διαφωτισμό, οι πολιτικοί προσανατολισμοί του υπόδουλου ελληνισμού θα στραφούν προς τη δημοκρατική Γαλλία. Η εμφάνιση του Ναπολέοντα στο πολιτικό προσκήνιο και η μετέπειτα απόβαση των στρατευμάτων του στα Επτάνησα θα ενισχύσουν τις προσδοκίες των Ελλήνων για εθνική αποκατάσταση. Τα βλέμματα όλων ήταν πλέον στραμμένα στον στρατηγό Βοναπάρτη, ο οποίος ενσάρκωνε τις ελπίδες του υπόδουλου Γένους για ελευθερία.

Εικόνα 1

Στα χωριά του Ζαγορίου διαθέτουμε τρεις οικίες στις οποίες απεικονίζεται η μορφή του Ναπολέοντα. Οι διακοσμήσεις χρονολογούνται στα μέσα, περίπου, του 19ου αιώνα. Και στις τρεις περιπτώσεις ο ζωγράφος φαίνεται να ήταν διαφορετικός. Η ποιότητα, άλλωστε, είναι άνιση. Για την οικία Ράδου στο Τσεπέλοβο (εικ. 1) γνωρίζουμε ότι η διακόσμησή της αποδίδεται στον Χιονιαδίτη Αναστάση Μαρινά, ο οποίος εργάστηκε στη συγκεκριμένη οικία περί τα μέσα του 19ου αιώνα.

Εικόνα 2

Λίγο μεταγενέστερα πρέπει να εκτελέστηκαν και οι άλλες δύο διακοσμήσεις: αυτή της οικίας Τζιμόπουλου στους Κήπους (εικ. 2) και αυτή της οικίας Πανταζή στο Μονοδένδρι. Το ουσιαστικό είναι ότι διαθέτουμε στο Ζαγόρι τρεις απεικονίσεις της μορφής του Ναπολέοντα σε τρεις διαφορετικούς οικισμούς, οι οποίες παραπέμπουν σε συγκεκριμένες συλλογικές στάσεις. Μάλιστα, στην οικία Ράδου ενδέχεται να απεικονίζεται ο Ναπολέοντας και δεύτερη φορά, επάνω σε άλογο μπροστά από τειχισμένη πόλη.

Ο Γάλλος Πρόξενος στην πόλη των Ιωαννίνων Φραγκίσκος Πουκεβίλ, σε αναφορά του στις 23/3/1809 δήλωνε ότι οι περισσότεροι Έλληνες φύλασσαν στα σπίτια τους εικόνες του Ναπολέοντα. Οι εικόνες αυτές που αναφέρει ο Πουκεβίλ δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από χαρακτικά, η κατοχή των οποίων από Έλληνες εξέφραζε την προσήλωση και την πίστη των υπόδουλων Ελλήνων στο πρόσωπο του Ναπολέοντα.

Συνοπτικά, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η απεικόνιση του Ναπολέοντα σε οικίες του Ζαγορίου έρχεται αρκετά χρόνια μετά το θάνατό του. Δεν αποκλείουμε βέβαια το ενδεχόμενο το μοτίβο του Ναπολέοντα να είχε χρησιμοποιηθεί στην εσωτερική διακόσμηση οικιών και από τις αρχές του 19ου αιώνα, αλλά να μην έχουν διασωθεί τα τεκμήρια. Οι καθυστερημένες, όμως, επιβιώσεις του μοτίβου δηλώνουν τον ισχυρό απόηχο των προ της Ελληνικής Επανάστασης εθνεγερτικών διεργασιών που χαρακτήριζε πατριωτικούς κύκλους της ζαγορίσιας κοινωνίας.

Επίσης, στην οικία Ράδου εντοπίζονται δύο παραστάσεις, οι οποίες αντιγράφουν, όπως θα φανεί στη συνέχεια, αντίστοιχα μοτίβα από τη «Χάρτα» του Ρήγα, ένα έργο με βαθιά ιδεολογική φόρτιση.

Εικόνα 3

Η εκτύπωση της «Χάρτας τη Ελλάδος» του Ρήγα αποτελεί μία από τις κορυφαίες ιδεολογικές και πολιτικές πράξεις, και μάλιστα εικαστικές, του υπόδουλου Ελληνισμού, περίπου μία εικοσιπενταετία πριν από την εθνική του αποκατάσταση. Η Χάρτα κυκλοφόρησε το 1797 σε ένα μνημειώδες μέγεθος. Η κάθε πλευρά της ξεπερνά τα δύο μέτρα. Πρόκειται για έναν πελώριο χάρτη όπου αποτυπώνεται η γεωγραφική έκταση της Ελλάδας καθώς και η διασπορά των Ελλήνων στα Βαλκάνια και τη Μι­κρά Ασία. Η προμετωπίδα της κο­σμεί­ται από μυθολογική πολεμ­ική σκηνή αμαζονομαχίας: ο Ηρακλής, πεζός, κρατώντας μεγάλο ρόπαλο, κυ­νηγά και καταβάλλει έφιππη Αμαζόνα (εικ. 3).

Εικόνα 4

Σε τοίχο του επίσημου δωματίου της οικίας Ράδου στο Τσεπέλοβο, αναπτύσσεται παράσταση που εμ­φα­νίζει ιδιαίτερο ενδια­φέ­ρον: ο Ηρακλής, ενώ κρα­δαίνει στο δεξί του χέρι ρόπαλο, με το αριστερό αρπάζει έφιππη αμαζόνα (εικ. 4).

Η παράσταση αντιγράφει την αντίστοιχη από την προμετωπίδα της Χάρτας του Ρήγα.

Στο αρκετά φθαρμένο κονίαμα του τοίχου, δεξιά της παράστασης του Ηρακλή και της Αμαζόνας, έχει ζωγραφιστεί θυρεός με δύο καμπυλωτούς φυτικούς κλάδους δεμένους μεταξύ τους στη βάση τους, οι οποίοι συγκλίνουν προς την κορυφή. Από την κορυφή κρέμεται κύκλος που φέρει στο εσωτερικό του πολεμικά σύμβολα: λόγχες, λάβαρο, λαβή από σπάθη κλπ.. Ο θυρεός παραπέμπει κατευθείαν στο πρώτο φύλλο της δωδεκάφυλλης Χάρτας το οποίο κυκλοφόρησε και αυτοτελώς το 1796. Πρόκειται για την «Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως, του Κόλπου της, του Καταστένου της, της από το Σταυροδρόμι θέας της, των περί αυτήν και του Σαραγίου, με τας παλαιάς και νέας ονομασίας».

Στο φύλλο αυτό αναπτύσσεται στο δεξί μέρος διακοσμητικό σουλτανικό έμβλημα: δύο αγκαθωτοί καμπυλωτοί κλάδοι δεμένοι στη βάση τους ανεβαίνουν από την πλάτη κοιμισμένου λιονταριού και στο σημείο που συγκλίνουν στηρίζουν σουλτανικό σαρίκι. Εγγεγραμμένος κύκλος φέρει στο εσωτερικό του λόγχες, κάνες πυροβόλων όπλων, λαβή από σπάθη, τόξο, φαρέτρα με βέλη και σημαία. Όλα αυτά τα πολεμικά σύμβολα αντιγράφονται ένα προς ένα με την ίδια ακριβώς διάταξη στο διακοσμητικό μοτίβο της οικίας Ράδου. Φθορές όμως του κονιάματος εξαφάνισαν από την οικία Ράδου το σουλτανικό σαρίκι.

Μετά από όσα προηγήθηκαν, δε νομίζω να υπάρχει αμφιβολία ότι ο ζωγράφος είχε ως πρότυπό του τη Χάρτα του Ρήγα. Μάλιστα, τα δέντρα που πλαισιώνουν την πολεμική σκηνή στη Χάρτα επαναλαμβάνονται ακριβώς τα ίδια ως προς το σχήμα, το μέγεθος και τη διάταξη και στο ζωγραφικό έργο. Μόνο που στη ζωγραφική απόδοση της πολεμικής σκηνής έχουν προστεθεί σύννεφα, πουλιά και κάποια επιπλέον δέντρα ώστε να καλυφθούν κενά της σύνθεσης, αφού ο ζωγράφος σχεδίασε τον Ηρακλή και την Αμαζόνα ασυνήθιστα μικρούς σε σχέση με το κυκλικό πλαίσιο που τους περιβάλλει.

Ο ζωγράφος της οικίας Ράδου, Αναστάσιος Μαρινάς, ο οποίος ήταν μόνιμα εγκατεστημένος στο Τσεπέλοβο, πρέπει να γνώρισε τη Χάρτα στο γειτονικό Καπέσοβο, όπου κι αντίτυπό της βρίσκεται στη βιβλιοθήκη της Πασχαλείου Σχολής. Ενδεχομένως, όμως, να υπήρχε και στο Τσεπέλοβο αντίτυπο της Χάρτας, το οποίο αργότερα να χάθηκε.

Tο Ζαγόρι, ο «τερπνός κήπος της καλλιγόνου Ηπείρου», είναι ένας τόπος ευνοημένος από τη φύση και την ανθρώπινη δραστηριότητα, ο οποίος στη διάρκεια των σκοτεινών αιώνων της Τουρκοκρατίας πρόσφερε λαμπρές υπηρεσίες στην πνευματική άνοδο του Γένους και στην εθνική υπόθεση.

Σημείωση:

Για τις τοιχογραφίες που κοσμούν τα σπίτια του Ζαγορίου, βλ. αναλυτικά Στέφανος Τσιόδουλος, Η ζωγραφική των σπιτιών του Ζαγορίου, τέλη 18ου – αρχές 19ου αιώνα. Ιστορική και πολιτισμική προσέγγιση, Αθήνα 2009.

[1] Περισσότερα για το συγκεκριμένο θέμα βλ. στο βιβλίο μου Η ζωγραφική των σπιτιών του Ζαγορίου (τέλη 18ου-αρχές 20ού αιώνα), ιστορική και πολιτισμική προσέγγιση, εκδόσεις Ριζάρειο Ίδρυμα, Αθήνα 2009.

Σημείωση Σύνταξης:

Ο Στέφανος Τσιόδουλος είναι απόφοιτος της Ζωσιμαίας Σχολής,  Επίκουρος Καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Βλέπετε επίσης άρθρο του ιδίου στη σελίδα 29 του 32ου τεύχους του περιοδικού ΖΩΣΙΜΑΔΕΣ με τίτλο “Η ζωγραφική των σπιτιών του Ζαγορίου” 

Σημειώνουμε ότι για το παραπάνω βιβλίου του έχει βραβευθεί από την Ακαδημία Αθηνών στις 29 Δεκεμβρίου 2011 (σελίδα 61 του 38ου τεύχους του περιοδικού ΖΩΣΙΜΑΔΕΣ)