Συνοπτική περιγραφή της βούλησης του διαθέτη, βάσει των όσων αναφέρονται στην διαθήκη του Νικολάου Ζωσιμάων Ζωσιμαδών

Η Διαθήκη του Νικόλαου Ζωσιμά, του τελευταίου εν ζωή της Αδελφότητας Ζωσιμαδών,  συνετάγη το 1842.

Κατατέθηκαν σε μετρητά, υπέρ των σκοπών που ορίζονται στη Διαθήκη, 1.004.248 ρούβλια. Τα 280.000 ρούβλια κατετέθησαν στην Τράπεζα του Αυτοκρατορικού Ορφανοτροφείου Μόσχας και τα οποία απωλεσθήκαν οριστικά μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Με τα υπόλοιπα χρήματα (724.248 ρούβλια) αγοράστηκαν, το 1843 και το 1853, μετοχές της Εθνικής Τραπέζης.

Τα έσοδα για την χρηματοδότηση των σκοπών, όπως αυτοί περιγράφονται στα αντίστοιχα άρθρα της διαθήκης, θα προέρχονταν από την είσπραξη των τόκων και των μερισμάτων των μετοχών.

Οι μετοχές της Εθνικής Τραπέζης που αγοράστηκαν κατανέμονταν ως εξής:

• 202,50 μετοχές (34,09%) υπέρ της Γενικής Ελληνικής Σχολής (Ζωσιμαίας Σχολής)

• 36,00 μετοχές (6,06%) υπέρ του κοινού Νοσοκομείου

• 69,50 μετοχές (17,05%) υπέρ της προικοδοτήσεως απόρων κορασίδων

• 111,00 μετοχές (18,69%) υπέρ φτωχών οικογενειών

• 125,00 μετοχές (21,04%) υπέρ του Γηροκομείου

• 50,00 μετοχές (8,42%) υπέρ εξαγοράς ποινής φυλακισμένων για χρέη

Σε κάθε ένα από τα Άρθρα Ε’ έως ΙΑ’ καθορίζονται: ο σκοπός (ίδρυμα, κατάστημα), τα χρήματα που κληροδοτούνται για την κάλυψη των αναγκών κάθε σκοπού, ο τρόπος διάθεσης και διαχείρισης των χρημάτων και ο τρόπος διοίκησης των ιδρυμάτων (καταστημάτων). Στην ουσία με την διαθήκη ιδρύονται έξη αυτόνομοι και ανεξάρτητοι φορείς (το Δημόσιο Ελληνικό Σχολείο – Ζωσιμαία Σχολή, το Κοινόν Νοσοκομείον, η Προικοδότηση φτωχών και ορφανών κορασίδων, τα βοηθήματα σε πτωχούς κ.λ.π., το Πτωχοδοχείον και τα βοηθήματα για εξαγορά ποινής φυλακισμένων για χρέη) ο καθένας από τους οποίους είχε την δική του περιουσία και το δικό του «Καταστατικό». Δηλαδή δεν υπάρχει κοινό ταμείο εσόδων από τόκους και από μερίσματα το οποίο να διαμοιράζεται ποσοστιαία σε κάθε σκοπό, αλλά κάθε φορέας (σκοπός) έχει τα δικά του κεφάλαια, το δικό του ταμείο και την δική του – ιδιαίτερη – διαχείριση.

1.  Άρθρο Α’ – Πληρεξούσιοι εκτελεστές της διαθήκης

Ορίζονται οι πληρεξούσιοι για την εκτέλεση της διαθήκης

2.  Άρθρο Β’ – Πληρεξούσιοι εκτελεστές

Περιγράφονται τα 19 γραμμάτια («μπιλιέττα») που προορίζονται να κατατεθούν υπέρ των σκοπών της διαθήκης.

Ορίζεται επίσης ότι:

• « …. τον ενιαύσιον τόκον να τον εξαποστέλλουν εις την πατρίδα μου τα Ιωάννινα, προς ενέργειαν και εκπλήρωσιν των καταστημάτων …. όλον ή μέρος όπως η χρειά το καλέση … »

• «… να μεταφέρωσι όλα τα χρήματα του καπιταλίου μου εις το κράτος της Ελλάδος, εάν ήθελε συστηθή και εκεί γαζοφυλάκιον

3.  Άρθρο Γ’ – Διαδικαστικά θέματα

Δίδονται διάφορες οδηγίες προς τους διαχειριστές, για διαδικαστικά θέματα

4.  Άρθρο Δ’ – Διαχειριστικά θέματα

Δίδονται διάφορες οδηγίες προς τους διαχειριστές, για την διαχείριση του κεφαλαίου.

Επαναλαμβάνεται η εντολή για την μεταφορά των χρημάτων στην Ελλάδα «…. οψέποτε ήθελε συστηθή εις το Βασίλειον της Ελλάδος γαζοφυλάκιον βάσιμον και τακτικόν …. »

5.  Άρθρο Ε’ – Δημόσιο Ελληνικό Σχολείο (Ζωσιμαία Σχολή)

Στο άρθρο Ε’ της Διαθήκης του Ν. Ζωσιμά προσδιορίζονται τα ποσά που διατίθενται “για ωφέλεια του Δημοσίου Ελληνικού Σχολείου στα Ιωάννινα (Ζωσιμαία Σχολή)” και περιγράφονται τόσο οι σκοποί υπέρ των οποίων θα διατίθενται τα έσοδα από τους τόκους του κεφαλαίου και τα μερίσματα των μετοχών, όσο και ο τρόπος διαχείρισης και διοίκησης του σχολείου.

5.1 Επιμέλεια του Σχολείου

Η Αδελφότητα Ζωσιμαδών ίδρυσε το Δημόσιο Ελληνικό Σχολείο του οποίου την επιμέλεια αναθέτει στην Κοινότητα των Ιωαννίνων, χωρίς την επίκληση επικουρίας ή επιστασίας από καμμία άλλη αρχή, πολιτική ή θρησκευτική. Στη Διαθήκη του Ν. Ζωσιμά αναφέρεται σχετικά:

“….ίνα γίνει η οικοδομή εις τον τόπον αυτόν, και το παν όλον στέκει εις την επιμέλειαν και προσπάθησιν της κοινότητος των Ιωαννίνων ……)”

5.2  Διάθεση πόρων για την οικοδόμηση του σχολείου

Πέραν του κεφαλαίου που κατατίθεται στους τραπεζικούς λογαριασμούς για την κάλυψη των δαπανών λειτουργίας του σχολείου, προβλέπεται και η διάθεση ενός “εφ’ άπαξ” ποσού για την οικοδόμηση σχολείου. Η επιστασία οικοδομής του σχολείου ανατίθεται στην Εφορία του Σχολείου (“.. ψηφισθώσι τέσσερις Έφοροι …. εξ ων ο εις ή και δύο, να αναδεχθώσι και την της του σχολείου οικοδομής επιστασίαν……”)

Πέραν του ποσού αυτού δεν υπάρχει καμμία πρόβλεψη για οικοδόμηση, στο μέλλον, άλλων διδακτηρίων πέραν του προαναφερθέντος που προορίζονταν για την άμεση στέγαση “του Δημοσίου Ελληνικού Σχολείου στα Ιωάννινα (Ζωσιμαία Σχολή)”.

5.3 Διάθεση πόρων για την λειτουργικές δαπάνες του σχολείο

Ο τρόπος διάθεσης των χρημάτων για την κάλυψη των αναγκών λειτουργίας του σχολείου ορίζεται ως εξής: “……. αφού οικοδομηθεί το παραπάνω αναφερόμενο Σχολείο …… από την εκκαθάριση δε των αναφερθέντων τόκων να πληρώνονται:

• οι ετήσιοι μισθοί των δασκάλων, υποδασκάλων και επιστατών, καθώς επίσης του γραμματέα και του βιβλιοθηκαρίου της Σχολής

• να αγοράζονται, ανάλογα με την ανάγκη, τα αναγκαία για τη μάθηση όργανα, καθώς και τα πιο χρήσιμα βιβλία για χρήση από τους πτωχούς μαθητές

• να κατασκευαστεί μια μεταλλική σφραγίδα που να έχει χαραγμένη τη σεβάσμια εικόνα του Αγίου Νικολάου του Θαυματουργού και κυκλικά την επιγραφή «Σφραγίς του εν Ιωαννίνοις Δημοσίου Γενικού Ελληνικού Σχολείου»

• όσα χρήματα μείνουν από την εκκαθάριση των ετησίων τόκων, να ξοδευτούν για την διατροφή τόσων υποτρόφων μαθητών για όσους επαρκούν τα χρήματα που περισσεύουν ”.

Στο Άρθρο Ε’ της διαθήκης δεν υπάρχει ουδεμία αναφορά για διάθεση πόρων για άλλους σκοπούς,  πέραν των όσων αναφέρονται παραπάνω.

5.4 Διοίκηση του Σχολείου – Εκλογή Εφόρων

Η διοίκηση του Σχολείου ανατίθεται σε τέσσερις Εφόρους ως κάτωθι: “……. Προσέτι ορίζω, σε γενική συνέλευση των Δημογερόντων των Ιωαννίνων, των πιο έγκριτων και των πιο έμπειρων Ιωαννιτών, να εκλεγούν με ψήφο τέσσερις Έφοροι του Σχολείου που πρόκειται να οικοδομηθεί, οι οποίοι να αποτελούν το συμβούλιο αυτό……..”

5.5 Παραλαβή (είσπραξη) των οικονομικών πόρων

Ο τρόπος παραλαβής των τα εσόδων από τους τόκους και τα μερίσματα του κεφαλαίου χρημάτων περιγράφεται ως εξής: “… ο δε τόκος αυτών……… να  εξαποστέλληται κατ΄ έτος προς τους κατά καιρό εκλεγμένους Εφόρους του αυτού Γενικού Ελληνικού Σχολείου και Επιτρόπους των τεσσάρων εκκλησιών, του Αγίου Αθανασίου της Μητροπόλεως, της Υπεραγίας Θεοτόκου της επιλεγομένης του Αρχιμανδρειού, του Αγίου Νικολάου του Θαυματουργού και της Αγίας Μαρίνης……..”

5.6 Διαχείριση των οικονομικών του Σχολείου

Ο τρόπος διαχείρισης των οικονομικών του Σχολείου περιγράφεται ως εξής: “……. Όλη η παραπάνω δαπάνη για τη Σχολή να γίνεται από τον οικονόμο αυτής. Αυτός κάθε τριμηνία να δίνει στους άλλους Εφόρους τον ακριβή και τακτικό λογαριασμό των χρημάτων που λαμβάνει για το Σχολείο. Κάθε χρόνο δε, κατά τον μήνα Ιανουάριο, να συντάσσεται από το συμβούλιο των τεσσάρων εφόρων, ο γενικός λογαριασμός των χρημάτων που δαπανήθηκαν για το Σχολείο κατά τον περασμένο χρόνο. Αυτό τον λογαριασμό, σε Γενική Συνέλευση των Δημογερόντων και των πιο εγκρίτων πολιτών με την παρουσία του Πανιερωτάτου Αγίου Μητροπολίτου να εκθέτωσι προς ανάκρισιν και επικύρωσιν αυτού ……..”

6.  Άρθρο ΣΤ’ – Κοινόν Νοσοκομείον

Προσδιορίζονται τα ποσά που κατατίθενται υπέρ του συγκεκριμένου σκοπού και περιγράφεται ο τρόπος διαθέσεων των εσόδων από τους τόκους του κεφαλαίου και τα μερίσματα των μετοχών “για ωφέλεια του εν Ιωαννίνοις κοινού νοσοκομείου”. Ορίζεται δε ότι:  “…….  ο δε τόκος αυτών …… να εξαποστέλληται κατ΄ έτος εις τους εν Ιωννίινοις επιτρόπους του κοινού νοσοκομείου και επιτρόπους των τεσσάρων εκκλησιών, του Αγίου Αθανασίου της Μητροπόλεως, της Υπεραγίας Θεοτόκου της επιλεγομένης του Αρχιμανδρειού, του Αγίου Νικολάου του Θαυματουργού και της Αγίας Μαρίνης, να τα μεταχειρίζονται δια τας αναγκαίας χρείας των ασθενούντων ευρισκομένων εν τω νοσοκομείω……..”

Σημειώνεται ότι στο συγκεκριμένο άρθρο δεν περιγράφεται ούτε ο τρόπος εκλογής ή διορισμού των “επιτρόπων του κοινού νοσοκομείου”, ούτε ο τρόπος διαχείρισης και απολογισμού των οικονομικών του νοσοκομείου.

7.  Άρθρο Ζ’ – Προικοδότηση φτωχών και ορφανών κορασίδων

Προσδιορίζονται τα ποσά που κατατίθενται “για ωφέλεια υπανδρείας 25 ήτοι είκοσι πέντε πτωχών και απόρων κορασίδων” υπέρ των οποίων θα διατίθενται τα έσοδα από τους τόκους του κεφαλαίου και τα μερίσματα των μετοχών καθώς και ο τρόπος παραλαβής και διαχείρισής τους ορίζονται ως εξής:

7.1 Παραλαβή (είσπραξη) των οικονομικών πόρων

Ο τρόπος παραλαβής και διάθεσης των τα εσόδων από τους τόκους και τα μερίσματα του κεφαλαίου χρημάτων περιγράφεται ως εξής:

“…….  ο δε τόκος αυτών……… να εξαποστέλληται κατ΄ έτος προς τους κατά καιρούς εκλεγμένους εφόρους και επιτρόπους των τεσσάρων εκκλησιών, του Αγίου Αθανασίου της Μητροπόλεως, της Υπεραγίας Θεοτόκου της επιλεγομένης του Αρχιμανδρειού, του Αγίου Νικολάου του Θαυματουργού και της Αγίας Μαρίνης……..”

7.2 Τρόπος εκτέλεσης εντολής – Εκλογή Εφόρων

Η διατύπωση του τρόπου εκτέλεσης της εντολής διανομής συγκεκριμένων ποσών σε συγκεκριμένο αριθμό κορασίδων έχει ως κάτωθι: “……. Προς τούτοις διορίζω από μέρους της Ζωσιμαίας Αδελφότητος προς ωφέλειαν των κορασίδων και τρεις Εφόρους μαζί με τους επιτρόπους των τεσσάρων εκκλησιών, παρακαλώ δε και τον νυν Πανιερώτατον, ωσαύτως και τους κατά καιρούς Μητροπολίτες των Ιωαννίνων, τους προέδρους και την κοινότητα, ίνα λάβωσι την καλοσύνην να κάμνουν γενικήν συνέλευσιν, και να εκλέγουν κάθε τρία χρόνια από τρεις εφόρους , ήγουν επιστάτας από τα πλέον γνωστά και ενάρετα της πόλεως των Ιωαννίνων υποκείμενα, ίνα επιστατούν μαζύ με τους κατά καιρούς επιτρόπους των ειρημένων τεσσάρων εκκλησιών δια το όφελος των κορασίων …… ”

8.  Άρθρο Η’ – Βοηθήματα σε πτωχούς κ.λ.π.

Προσδιορίζονται τα ποσά που κατατίθενται “για ωφέλεια δια τους εν Ιωννίνοις πτωχούς και γνωστά αποκλεισμένα και ξεπεσμένα οσπίτια ”. Ο τρόπος παραλαβής και διάθεσης αυτών των χρημάτων ορίζονται ως κατωτέρω: “…….  ο δε τόκος αυτών….. να εξαποστέλληται κατ΄ έτος εις τους εν Ιωαννίνοις επιτρόπους των τεσσάρων εκκλησιών, του Αγίου Αθανασίου της Μητροπόλεως, της Υπεραγίας Θεοτόκου της επιλεγομένης του Αρχιμανδρειού, του Αγίου Νικολάου του Θαυματουργού και της Αγίας Μαρίνης και εις τους επιτρόπους του νοσοκομείου της κοινότητος των δημογερόντων ταύτης της πόλεως……. να μοιράζονται δύο φοράς τον χρόνον, πριν του Χριστουγέννων, και του Αγίου Πάσχα, δια των εφημερίων των πέντε εκκλησιών……”

Επισημαίνεται ότι στο συγκεκριμένο Άρθρο γίνεται αναφορά στους «επιτρόπους του νοσοκομείου». Φαίνεται ότι η απουσία σχετικής αναφοράς στο Άρθρο ΣΤ’ οφείλεται στο ότι το Νοσοκομείο λειτουργούσε κατά την εποχή σύνταξης της διαθήκης, με συγκεκριμένη διοικητική δομή και τρόπο εκλογής Επιτρόπων

9.  Άρθρα Θ’ και Ι’ – Πτωχοδοχείον

Προσδιορίζονται τα ποσά που κατατίθενται “δια τω εν Ιωννίνοις συσταθέν παρ’ ημών πτωχοδοχείου” και περιγράφονται τόσο οι σκοποί υπέρ των οποίων θα διατίθενται τα έσοδα από τους τόκους του κεφαλαίου και τα μερίσματα των μετοχών, όσο και ο τρόπος διαχείρισης και διοίκησης του.

9.1 Διάθεση πόρων για την οικοδόμηση του πτωχοδοχείου

Πέραν του κεφαλαίου που κατατίθεται στους τραπεζικούς λογαριασμούς για την κάλυψη των δαπανών λειτουργίας του σχολείου, προβλέπεται και η διάθεση ενός “εφ’ άπαξ” ποσού για την οικοδόμηση του πτωχοδοχείου. Συγκεκριμένα αναφέρονται τα εξής: “…….  Περιπλέον δε δια την σύστασιν, οικοδομήν και αποκατάστασιν αυτού του πτωχοδοχείου προσφέρω έτι εις αργυρά ρούβλια 1.428,57….. παρακαλώ τους γενικούς Επιτρόπους μου, ίνα αμέσως εξαποστείλωσιν εις Ιωάννινα ταύτην την ποσότητα εις τους διορισθέντας εφόρους δια την οικοδομήν και ετοιμασίαν αυτού του πτωχοδοχείου……..  ”

 9.2 Παραλαβή (είσπραξη) και διαχείριση των οικονομικών πόρων

Ο τρόπος παραλαβής και διαχείριση των τα εσόδων από τους τόκους και τα μερίσματα του κεφαλαίου χρημάτων περιγράφεται ως εξής: “…  Ο δε τόκος να εξαποστέλληται κατ΄ έτος προς τους εκλεγμένους επιτρόπους του αυτού πτωχοδοχείου και επιτρόπους των ρηθέντων τεσσάρων εκκλησιών, να τον μεταχειρίζονται δια τα αναγκαία του πτωχοδοχείου , τροφήν, ενδυμασίαν, μισθόν δούλων, ιατρών και λοιπά…….”

Στο Άρθρο Θ’ της διαθήκης δεν υπάρχει καμμία αναφορά για τον τρόπο εκλογής των επιτρόπων του πτωχοδοχείου.

9.3 Ειδική διάταξη

Το άρθρο Ι’ περιλαμβάνει ειδική διάταξη που αφορά στο πτωχοδοχείο σύμφωνα με την οποία: “… εάν η αφιέρωσις, την οποίαν έχει η αδελφότης Ζωσιμάδων δια το πτωχοδοχείον προς ωφέλειαν της πατρίδος μου εις Ιωάννινα, δεν εκπληρείται εν συνειδότι, αλλά ακολουθούν καταχρήσεις από μέρους των εκεί επιτρόπων, ή της κοινότητος, τότε οι ρηθέντες (γενικοί) επίτροποί μου έχουν την πληρεξουσιότητα να μεταφέρουν εις τι Βασίλειον της Ελλάδος αυτό το πτωχοδοχείον ….. ”

10.  Άρθρο ΙΑ’ – Βοηθήματα σε φυλακισμένους

Προσδιορίζονται τα ποσά που κατατίθενται “δια τους εν Ιωαννίνοις φυλακισμένους από χρέος, φτωχούς, και δυστυχείς ανθρώπους ”. Οι υπεύθυνοι παραλαβής και διαχείρισης αυτών των χρημάτων ορίζονται ως κατωτέρω: “…….  ο δε τόκος αυτών……… να εξαποστέλληται κατ΄ έτος εις Ιωάννινα εις τους κατά καιρούς εφόρους και επιτρόπους των τεσσάρων των ρηθέντων τεσσάρων εκκλησιών, και του νοσοκομείου ίνα διαμοιράζονται με την βουλήν του κατά καιρούς Πανιερωτάτου Μητροπολίτου και αφιλοπροσώπως, με κλήρον διά την εξαγοράν φυλακωμένων από χρέος, φτωχών δυστυχών ανθρώπων……”

11.  Συνοπτική παρουσίαση των σημαντικότερων διατάξεων της διαθήκης  

• Βάσει των αναφερομένων στην Διαθήκη του Νικολάου Ζωσιμά προκύπτει ότι ο διαθέτης κληροδοτεί τους τόκους και τα μερίσματα των μετοχών:

  1. για την οικοδόμηση και αυτόνομη λειτουργία νέων ιδρυμάτων (“Δημόσιο Ελληνικό Σχολείο” – “Πτωχοδοχείον”) ή για την οικονομική στήριξη (ενίσχυση) ήδη λειτουργούντος ιδρύματος (“Κοινόν νοσοκομείον”)

  2. για την διανομή χρημάτων προς ικανοποίηση συγκεκριμένων κοινωνικών σκοπών (προικοδότηση απόρων κορασίδων, ενίσχυση απόρων οικογενειών, εξαγορά ποινής φυλακισμένων)

• Η ακριβής και ορθή εφαρμογή των όρων της Διαθήκης ανατίθενται στους “κατά καιρούς Γενικούς Επιτρόπους” και η αποστολή των χρημάτων αυτών γίνονταν στην πόλη των Ιωαννίνων για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων αναγκών.

• Για την εκτέλεση των όρων της διαθήκης προβλέπονται δύο ανεξάρτητα “σώματα”:

  1. Οι Εφορίες (4 Έφοροι για την Ζωσιμαία Σχολή, 2 Έφοροι για το Νοσοκομείο και 2 Έφοροι για το Πτωχοδοχείον). Εκλογή 3 Εφόρων προβλέπεται επίσης και για την διανομή των προικοδοτήσεων.

  2. Οι επίτροποι των τεσσάρων εκκλησιών

• Κοινή ενέργεια των δύο “σωμάτων” (“Εφόρων” και “εκκλησιαστικών επιτρόπων”) φαίνεται ότι ήταν μόνο η παραλαβή των τόκων και των μερισμάτων που απέστελναν στην πόλη των Ιωαννίνων οι “κατά καιρούς Γενικοί Επίτροποι”

• Η ευθύνη οικοδόμησης των νέων ιδρυμάτων (“Δημόσιο Ελληνικό Σχολείο” – “Πτωχοδοχείον”) ανετίθετο αποκλειστικά στους Εφόρους του κάθε Ιδρύματος.

• Ο Νικόλαος Ζωσιμάς ανέθεσε την επιμέλεια της Ζωσιμαίας Σχολής στην Κοινότητα των Ιωαννίνων

• Η ευθύνη διοίκησής και οικονομικής διαχείρισής της Ζωσιμαίας Σχολής και του Κοινού Νοσοκομείου ανετίθετο αποκλειστικά στους Εφόρους ενός εκάστου ιδρύματος. Μόνο στην περίπτωση του Πτωχοδοχείου η ευθύνη διοίκησής και οικονομικής διαχείρισής  ανετίθετο από κοινού στους Εφόρους του και στους Επιτρόπους των τεσσάρων εκκλησιών (είναι η μοναδική περίπτωση στην οποία προβλέπεται ότι, εάν παρατηρηθούν φαινόμενα κακοδιαχείρισης να μεταφερθεί το ίδρυμα στο Βασίλειο της Ελλάδος).

• Οι Έφοροι κάθε ιδρύματος εκλέγονταν, σύμφωνα και με τα όσα αναλυτικότερα περιγράφονται στο Άρθρο Ε’, “σε γενική συνέλευση των Δημογερόντων των Ιωαννίνων, των πιο έγκριτων και των πιο έμπειρων Ιωαννιτών”